Mazhar Cân-ı Cânân (ks)
28
Mazhar Cân-ı Cânân (ks)
Mazhar Cân-ı Cânân, 1113/1702’de[1] Agra (Ekberâbâd) yakınındaki Kalabadağ kasabasında doğdu. Esasen Mazhar, onun şiirlerinde kullandığı mahlası olmasına rağmen meşhur olup isminin bir parçası hâline gelmiştir.
Onun nesebi Muhammed b. Hanefiyye vasıtasıyla Hz. Ali(ra)’ye dayandırılmaktadır. Babası Mirza Can, Babür idaresiyle iyi ilişkiler kurmuş ve Evrengzib döneminde orduda görev almış bir askerdi. O, dönemin yönetici kesimiyle iyi ilişkileri olan Kaşgal kabilesindendi. Mazhar’ın doğduğu yıl Çiştiyye tarikatına intisap ederek askerî görevinden ayrılıp münzevi ve fakir bir hayat yaşamayı tercih etti.
Mazhar Cân-ı Cânân, babasından Farsça ve diğer dillerdeki bazı küçük risâleleri okudu. Kırâat ve tecvîdi Abdürresûl’den, aklî ve naklî ilimleri yörenin büyük âlimlerinden tahsil etti.
Babasının 1130/1718’de babasının vefatından sonra ileri düzeyde okumalarını Muhammed Efdal’den yaptı. Abdurresûl Dihlevî’den kıraat ilmini tahsil etti. Daha sonra o, Ekberâbâd (Agra)’dan ayrılarak Delhi’ye gitti. Burada orduda görev almak istediyse de başvurusu kabul edilmedi.
Çiştî şeyhi Kutbüddin Bahtiyar Kakî’nin (ö.633/1236) tavsiyesiyle tasavvufa yöneldi. Bu sırada bölgede meşhur olan Müceddidiyye’nin kudretli şeyhi Seyyid Nur Muhammed Bedâyûnî’ye intisap etti.[2] Onun bu intisap aşaması Makâmât-ı Mazhariyye’de şöyle anlatılır:
“Bir zât bana Seyyid Nûr Muhammed Bedâyûnî hazretlerinin büyüklüğünden, kemâlâtından bahsetti. Onun üstün vasflarını işitince gayri ihtiyârî kalbim ona tutuldu. Huzuruna erişmek saâdetine kavuşmak arzusu peydâ oldu.
Huzuruna gidip o hazretin marifet yağdıran mübârek yüzünü görmekle şereflendim. Dinin emirlerine riâyet eden, sünnet-i seniyyeye uyan, Allah Teâlâ’nın ahlâkıyla ahlâklanmış bir zât olduğunu gördüm.
Mübarek sohbeti kalbe safâ veriyor, cana can katıyordu. İyice anlamıştım ki, arayanlar maksâda onun huzurunda kavuşuyor. Ölmüş kalpler onun huzurunda dirilip itminâna eriyor. Hak’ka kavuşmak orada müyesser oluyordu.
Bana niçin geldiniz buyurdular. “İstifâde için geldim.” diye arz ettim. İstihâresiz talebe kabul etmezler, tarikatı telkin buyurmazlardı. Fakat Allah Teâlâ’nın lütuf ve ihsânıyla hiç duraklama göstermeden bu fakire teveccüh buyurdular.
Beş latifem “Allah” ismini zikr etmeye başladı. Bir teveccühle beş lâtifenin Allah Teâlâ’yı zikretmesi sâlikin tecelli-i safata mazhar olması, o büyüklerin husûsiyetlerindendir.
Teveccühü bâtınıma öyle tesîr etti ki, kendimi aynada onun sûretinde buldum. Gönlümde ona karşı tam bir muhabbet ve derin bir bağlılık hâsıl oldu.”[3]
Mazhar Cân-ı Cânân, Bedâyûnî’nin gözetiminde dört yıl süren seyr ü sülûktan sonra ondan tarikatta hilafet ve irşad icazeti aldı. Muhammed Bedâyûnî’nin ölümünden sonra altı yıl onun kabrini ziyaretle onun ruhaniyetinden istifade etti. O bu süreçte birçok mânevî hâli tecrübe ettiğini belirtmektedir.
Bedâyûnî’nin vefatının üzerinden bir müddet geçtikten sonra Mazhar Cân-ı Cânân, nakşî şeyhlerinden Şah Muhammed Zübeyr, Şah Hâfız Sadullah ve Muhammed Abid Sünamî’den tasavvufî terbiye aldı. Sünamî ona Kadirî, Sühreverdî ve Çiştî tarikatlarının usûlüne göre seyr ü sülûk yaptırarak bu tarikatlardan hilafet icazeti verdi.[4]
Kadiriyye silsilesi: Mazhar Cân-ı Cânân –› Muhammed Abid –› Abdulahad –› Muhammed Said –› İmâm-ı Rabbânî Ahmed Sirhindî –› Abdulahad –› Şah Kemâl –› Şah Fudayl –› Şah Geda-yı Sani –› Şemseddin Arif –› Şeyh Geda-yı Evvel –› Şemseddin Sahrasî –› Seyyid Ukayl –› Abdulvehhab –› Şerefüddin –› Abudrrezzak –› Abdulkadir Geylanî.[5]
Çiştiyye silsilesi: Mazhar Cân-ı Cânân –› Muhammed Âbid –› Abdulahad –› Muhammed Said –› İmâm-ı Rabbânî Ahmed Sirhindî –› Abdulahad –› Abdulkuddüs –› Muhammed Ârif –› Abdulhak –› Celâleddin Paniputî –› Şemseddin Türk –› Alâeddin Mahdum Ali Sabir –› Ferd Şiker Genc –› Hâce Kudbuddin Bahtiyâr Kâkî –› Hâce Mu’înüddin Sencerî Çiştî.[6]
Mirza Mazhar Cân-ı Cânân, şeyhi Sünamî’den aldığı tasavvufî terbiyenin kendisine çok fayda sağladığını ve bu sayede mânevî makamların yüceliklerini tecrübe ettiğini belirtmektedir.
O, şeyhinin teveccühleriyle bâtın nisbetinde derinlik ve genişlik meydana geldiğini ifade eder. Ona göre söz konusu bu durumu keşf yoluyla anlamak ve görmek mümkün değildir.
Dahası o, Sünamî’nin teveccühüyle kendisinin tecrübe ettiği tasavvufî makâmlarda oluşan kuvveti ve derinliği açıklamanın övünme olacağını söylemektedir. Böylece o, şeyhinden çok fazla feyz aldığını vurgulayarak aralarında üst düzey bir yakınlık meydana geldiğini ve bu sayede ondaki bazı mânevî hasletlerin kendisinde zuhur ettiğini belirtmektedir.[7]
Vefâtı ve Tasavvufî Görüşleri
Mazhar Cân-ı Cânân, Delhi’de bir tekke kurarak irşad faaliyetlerini sürdürdü. Bu sayede o, Pencap’taki karışıklıkların tekkeyi ve Nakşî-Müceddidî hareketi etkilemesinden kurtarmış oldu.
O, Muharrem 1195/Ocak 1781’de tekkesindeyken büyük ihtimalle Şiî bir grubun saldırısıyla bıçaklanarak şehid edildi. Cenazesi Delhi’de defnedildi.
Mazhar Cân-ı Cânân, vahdet-i şühûdçu bir sûfîydi. Ancak o, vahdet-i vücudu da reddetmedi. Çünkü ona göre hem vahdet-i vücud hem de vahdet-i şühûd hakikat yolcuğunun makamlarıdır. Bu sebeple o, vahdet-i vücud hakkında reddedici bir tutuma yönelmemiştir.
Hakikat konusundaki fikirlerini daha ileri bir düzeye taşıyarak Hinduların Allah ve âhiret inançları olduğunu, onların dünyayı fânî kabul ettiklerini ve bu hususlarda Müslümanlarla benzer düşünceye sahip olduklarını belirtmektedir.
Hatta o, her iki kesim arasındaki ortak özellik arama işini daha ileriye taşıyarak sûfîlerin rabıtasıyla Hindular’ın heykeller önünde yaptıkları meditasyonları birlikte değerlendirerek onların benzerliklerine de işaret etmektedir.
Çünkü ona göre bu kişiler, heykellerin önünde yaptıkları meditasyonlarla Allah(cc)’a yakınlaşmayı arzu etmektedirler. Yoksa onlar heykellere tapınma ve ibadet etme niyeti taşımamaktadır.[8] Mazhar Cân-ı Cânân’ın bu yorumu, bir kısım Hindunun tasavvufa ilgi göstermesini sağlamasına karşın bazı Müslümanları rahatsız etmiştir.
Mazhar Cân-ı Canân’ın Şiîler hakkındaki görüşü oldukça serttir. Çünkü ona göre Şiîlerin pek çoğu sahabîlerin büyüklerini küfürle itham etmekte ve onları kötü sözlerle anmaktadırlar. Nitekim onun Şiîlerin taziye ve anma törenlerinde yaptıklarını eleştirmesi ve onlara aşağılayıcı ifadeler kullanması canına kıymalarına neden olmuştur.
Kaynaklar:
[1] Mazhar-ı Cân-ı Canân’ın doğum tarihi 1110/1699 şeklinde verilmektedir (Hamid Algar, “Mazhar Cân-ı Canân”, DİA, c. 28, s. 195). Eğer Makaâât-ı Mazhariyye’nin son kısmında yer alan mektuplarının çevirisi doğru ise onun doğum tarihi kendi ifadesiyle 1113’tür. Çünkü buradaki ilk mektubunda kendisinin 1185 tarihine kadar ana hatlarıyla hal tercümesini yazmıştır. Abdullah Müceddidî, Makamât-ı Mazhariyye, s. 115.
[2] Abdullah Müceddidî, Makâmât-ı Mazhariyye, s. 115; Hamid Algar, “Mazhar Cân-ı Canân”, DİA, c. 28, s. 195.
[3] Abdullah Müceddidî, Makâmât-ı Mazhariyye, s. 24.
[4] Aynı eser, s. 115.
[5] Aynı eser, s. 8.
[6] Aynı eser, s. 9.
[7] Aynı eser, ss. 32-34.
[8] Algar, “Mazhar Cân-ı Canân”, s. 196.
Önceki Halka
Seyyid Nur Muhammed Bedâyûnî (ks)
