İhramcızâde’nin manzum iki eseri vardır. Bunlardan biri şeyhi Mustafa Takî’nin Hz. Peygamber^(sav)’in doğumuyla alakalı yazdığı eserin nazmen söylenişidir. Diğeri ise “Katre” diye bilinen şiiridir.

1. Yâre Yadigâr: Mevlid-i Nebî Aleyhisselâm[4]

Mustafa Takî Efendinin Mevlid-i Nebî adlı mensur eserinin nazmen söylenişidir. 191 beyitten oluşan bu eserin 175 beyti Türkçe 8 beyti ise Arapçadır. 8 beyti ise Muhammed redifli gazeldir. İlk beyti şöyledir:

“Elhamdülillah elhamdülillah

Sen ekrem ettin bizi ey Şah

Son beyit ise şu şekildedir:

İşidenler okusunlar Fâtiha

Şuracıkda verdim ana hâtime”

Eserin ismi şu beyitte geçmektedir:

“Ve lâkin bu âsî etdim ihtisâr

Ve ismine dedim Yâre Yâdigâr”

2. Katre Şiiri[5]

13 dörtlükten oluşan bu şiir tamamen tasavvufî bir içeriğe sahiptir. Pek çok tasavvufî terimin yer aldığı şiir şu şekildedir:

“Katremizden hisse al bî-ka’r-ı deryâ olmuşuz

Cümle halka bir bakışla çeşm-i bînâ olmuşuz

Gerçi zâhirde lisân-ı nâs ile güftârımız

Ma’nâ yüzünden soyunup hep mu’arrâ olmuşuz

Vâlidem merhûme açmıştı bize kutlu fâl

Ravza-i pâk’i ziyârette demişti ey Kerîmü’l-Müte’âl

Bu Habîb’in  hürmetine ver bana bir ferzend-i bî-melâl

Andan aldığı libâsı bunda iksâr olmuşuz

Tâ ezelden olduğundan intisâbım âlemin Seyyid’ine

Düştüm aşkına gelelden bu anâsır bendine

Çok aradım ağladım yüz tutup Hakk’ın kendine

Âlem-i devrân içinde hubb-ı Mevlâ bulmuşuz

Künhümü bilmek dilersen sırr-ı Hâkî’dir özüm

Anın etvârıncadır dâ’im özüm ve sözüm

Her neye baksa basar-ı Hâkî’dir bakan bu gözüm

Zîrâ evvelden anınla tek ü tenhâ olmuşuz

Bir acep sırr-ı Takî’den aldığım ders-i iber

Anı bilmek diler isen vereyim sana haber

Her ulûmu almış idi pîrimden o şeyh-i mu’teber

Biz de anda mahvolup bezm-i ferdâ olmuşuz

Çünki Kıtmîr olalıdan bu kapıda bu hakîr

Her işi sırr-ı ezelden bildim ve takdîr-i Kadîr

Ol sebepten  işimiz cümleye ta’zîm  ü  tekrîmdir

Böylelikle halk içinde Hakk’ı ra’nâ bulmuşuz

Bu tarîkat âleminden olmak istersen sûd-mend

Sen de bu hâlde olup halktan lisânın eyle bend

İşte budur âcizânem hubbu fillâh sana pend

Hayr-hakan-ı cihân simurg u ankâ olmuşuz

Bunca ilm ü fazl ile bilmez imiş nûr-ı basar

Her işi eden ettiren Allah değil mi ver haber

Lîk hulûl-i ittihazdan eyle gayetle hazer

Biz hakayık âşiyânı içre mi’mâr olmuşuz 

Emr-i ma’rûf u münkeri bilmez miyiz

Anlar ile biz amel kılmaz mıyız

İsr-i pâk-i Ahmed’i bilmez miyiz

Şimdi ızmâr eyleyüben râh-ı ma’nâ bulmuşuz

Herkesin miktar-ı ihlâsınca fi’li eder zuhûr

Sen çalış ol muhlisândan çıkmasın senden kusûr

Gayrıda görsen hatayı setredüp andan al huzûr              

Bunu âdet edinüp bir dürr-i yektâ bulmuşuz

İbtilâ âlemde var ikmâldir  etme cedel

Her kula etmez nasip anı Hudâ izze ve cel

Başa gelse bil anı devlet ve nimet bî-bedel

Biz anı görmüş geçirmiş pâk musaffâ olmuşuz

Hakk’ı her şeyde ayân görmüş ve bilmişlerdeniz

Ol sebepten Hak katında lübb-i ma’nâ gözleriz

Kahr u lutfu cümlesin bir bildim ve tuttum azîz

Hamdülillâh biz bu lutfa mazhar-ı mücellâ olmuşuz

Bilmediler zevkimi cümle ins ü cin ve melek

Derdine düştüm bana neler çektirdi felek

Hâl-i Hakk’ı bulmaya zikrin beyim dâ’îm gerek

Zikr-i Hak seyr ü  sebakla ders-i yektâ bulmuşuz”

Tasavvufî Görüşleri[6]

İsmail Hakkı Efendi ‘nin hayat tecrübesini tam olarak kavrayabilmek için kendisiyle özdeşleştirdiği tasavvufî anlayışı ve yaşayışını da kelimelerin kifâyet ettiği kadar anlatmak gerekmektedir.

Elbette biz onun yaşadığı tasavvufî tecrübeleri “efrâdını câmi ağyârını mâni” (bütün yönlerini kapsayan bir şekilde) bir şekilde aktaramayız. Çünkü tasavvufî tecrübe özel bir hâldir ve yaşayandan veya diğer değişle onu tecrübe edenden başkası tarafından anlatılamaz.

Hatta hâl, kâl ile yani sözle tam olarak ifade edilemediği için tecrübe eden şahıs bile onu yeterince anlatamaz. Ayrıca sufinin sözleri belli dönemlerdeki hâl ve davranışlarının yansıması olduğu için onun manevî gelişimine uygun olarak sürekli yüceliğer doğru değişkenlik arz etmektedir.

Bu gerçek pek çok sufinin eserinde de belirtilmiştir. İsmail Hakkı Efendinin yaşadığı dönemi göz önüne aldığımızda onun bazı özel hâllerini içinde bulunulan şartların gereği özellikle gizlemek zorunda kaldığını ifade edebiliriz.

Hâl böyle olunca onun tecrübelerini anlatmak biraz daha zorlaşmaktadır. Söz konusu anlatım zorluklarına ve kapalılıklara rağmen biz onun sözleri, şiirleri ve menkıbelerinde ortaya koyduğu tasavvuf anlayışını açıklamaya çalışacağız.

Elimizdeki verilerden elde ettiğimiz bilgilere göre İsmail Hakkı Efendi tasavvufî anlamda ilk dersini Rifaî şeyhi Abdullah Haşim Efendi’den (1829-1922) almış ve onun gözetiminde seyr u sülûkünü bir müddet sürdürmüştür.

Daha sonra bazı arkadaşlarının ve bir müride olan annesinin teşvikiyle Tokat’a giderek burada Şiranlı Mustafa Efendinin (ö.1899) halifesi Mustafa Hâki Efendi‘yle (1856-1920) tanışıp ona intisap etti.

Mustafa Hâki Efendi, İsmail Hakkı Efendi’nin seyr u süluküne rehberlik ederek onu yetiştirdi. Onun üstâdı Mustafa Hâki Efendiye muhabbeti ve saygısı oldukça fazlaydı. O, her hâlinde ve tavrında üstadını örnek alıyordu. Katre başlıklı şiirinde bu durumu şöyle dile getirmektedir:

“Künhünü bilmek istersen sırr-ı Hâki’dir özüm

Anın etvarıncadır daima özüm sözüm

Her neye baksa basar-ı Hâki’dir bakan bu gözüm

Zira evvelden anınla tek u tenha olmuşuz.”

Burada tasavvufî anlamda bir teslimiyetin ifadesini görmekteyiz. Aynı zamanda İsmail Hakkı Efendi bu ifadeleriyle şeyhe yapılan râbıtanın en üst düzeyi olan fenâ fî’ş-şeyh yani şeyhinde kendini yok etmeyi tecrübe etmektedir.

Dolayısıyla o, kendi benliğinden kurtularak her hâliyle şeyhinin iradesine teslim olduğunu ifade etmektedir. Çünkü sûfî mürşidiyle her hâlinde bütünlük içinde olması gerekir. Mürid, mürşidinin telkin ettiği zikir ve evrâda tam bir şekilde riayet ettiği gibi onun öğrettiği ve uyguladığı âdâb ve erkâna da uymalıdır.

Mustafa Hâki Efendi vefatından önce seyr u sülûkünü tamamlayarak yetişen İsmail Hakkı Efendi’ye irşad icazeti vermek istediğini iletti. Ancak İsmail Hakkı Efendi mahviyet göstererek bu görevin, kendinden daha önce Hâki Efendiye intisap eden mürid arkadaşı Mustafa Takî Efendi‘ye (ö.1925) verilmesinin daha münasip olduğunu belirterek affını istedi.

Mustafa Takî Efendi‘nin görevi kabul etmemesi hâlinde kendisinin üstlenebileceğini ifade etti. Bunun üzerine görev Mustafa Hâki Efendi tarafından Mustafa Takî Efendiye teklif edildi ve o da kabul etti.

İsmail Hakkı Efendi, sözüne sadık kalarak vefatına kadar Takî Efendinin hizmetinde bulundu. Mustafa Takî Efendiye intisabını ve ondan feyzini anlatan bir dörtlüğünde şöyle demektedir:

“Bir acep sırr-ı Takî’den aldığım ders-i iber

Anı bilmek diler isen vereyim sana haber

Her ulûmu almış idi pîrimden o şeyh-i muteber

Biz de anda mahvolup bezm-i ferdâ olmuşuz.”

İsmail Hakkı Efendi, Mustafa Takî Efendinin vefatından (1925) sonra irşad vazifesini üstlendi ve ölümüne (1969) kadar bu görevini sürdürdü. Komisyonculuk yapmak üzere 1941’de Çitilin hanında kiraladığı dükkânı dergâh (vekâle) gibi kullanarak kendisini ziyarete gelenleri irşad etti. Yaz mevsimlerinde ise adeti olduğu üzere genellikle mesire yerlerinde sohbet etti. Semaver çayı sohbet ortamından eksik olmazdı. Onun bu adeti müritleri vasıtasıyla bugün de uygulanmaktadır.

Etkisi Türkiye’nin hemen her tarafına yayılan hatta dış ülkelerden bir kısmında da etkili olan İsmail Hakkı Efendinin silsilesi müritleri tarafından devam ettirilmektedir.

Bilindiği gibi tasavvufî eğitim, kemâl makamlarını tecrübe ederek geçip irşada ehil görülerek tam hilafet icazeti alan kâmil bir mürşid gözetiminde alınmaktadır. Bu mürşid-i kâmil ve mükemmilin silsilesi sahih bir şekilde Hz. Peygamber^(sav)’e kadar ulaşmalıdır. Tasavvufî tecrübe ancak sözü edilen gerçek mürşidler vasıtasıyla mümkündür.

İsmail Hakkı Efendi de sözü edilen bu gerçeğe dikkat çekerek tasavvuf terbiyesinin mürşidsiz alınamayacağını ifade etmektedir. Eğer bir Müslüman tasavvufî sırlara ulaşmayı arzu ederse bu hedefe ulaşmak için yukarıda bazı vasıflarına işaret edilen bir mürşid-i kâmil ve mükemmil bularak ona intisap edip telkinlerine ve tavsiyelerine tam bir şekilde uymalıdır.

“Gayretullah sırrına talib isen

Mürşid-i kâmil elin tut biat et

Âb-ı feyz-i Hak ile pak olmaya

Pâklar ile gece gündüz ülfet et.”

İsmail Hakkı Efendinin tasavvuf anlayışında istikamet esastır. O, zâhirî haller, rüya ve kevnî keramete gereğinden fazla itibar etmezdi. Ona göre önemli olan İslâm’ın ahkâmına uygun bir dinî hayat yaşamaktı. Ayrıca o, tasavvufun ahlâkî boyutuna çok önem veren bir zâttı. Ona göre güzel ahlâk insanı geçimli kılar. Kulların razı olduğu böyle bir mümin insanı Allah^(cc) da sever. Bu sebeple sûfî olduğunu söyleyen insanlar ahlâkî özelliklerini güzelleştirmelidir.

Çünkü büyüklerin bazı sözlerinde “Tasavvuf güzel ahlâktan ibarettir.” denilmektedir. O, her işin ya melekî ilham veya şeytanî vesveselerle ilişkili olduğunu ifade eder. Müridlerinden bazısına hitaben yazdığı mektubunda bu görüşünü şöyle açıklar:

“Her işte melâike de şeytan da müessirdir. Adamına göre bazı kimse melâikeden ilham ve bazı şahıs şeytandan vesvese alır. Biz ise muvazene ile yola gideriz. Her kim melâikeye mukarin olursa işlerinde ilham, şeytana yaklaşırsa vesveseden istilzam alır…”[7]

Sûfilerin mücahedelerinde sabırlı ve azimli olmaları gerektiğini söyleyen İhramcızâde İsmail Hakkı Efendi bazen mânevî hayatları sarsacak olaylarla ve hücumlarla karşılaşsalar da müritlerin bu tür taarruzları kabz ve bast hâliyle yorumlamalarını tavsiye ederdi.

Kabz yani manevi darlık hâlinde meydana gelen sıkıntılara sabredilmeli ki, bast rahatlık hâline ulaşılabilsin. Dolayısıyla seyr u sülûk esnasında sıkıntılarla muhatap olunduğu zaman ümitsizliğe düşülmemelidir.[8]

Namazların cemaatla kılınmasına önem veren İsmail Hakkı Efendi, genellikle sabahları dâhil her vakitte camiye gitmeyi tercih ederdi. Sivas’ta bulunduğu zaman sabah, akşam ve yatsı namazlarını Sofu Yûsuf Camii’nde öğle ve ikindiyi Ulu Camii’de kılardı.

Ona göre camiler Müslümanların dinî hayatında aslî, tekke ve zaviyeler ise talî mekânlardır. Aslî mekânların en azından namaz vakitlerinde ihya edilmesi lazımdır. Çünkü Hz. Peygamber^(sav) sahabîlerin namazlarını Mescid-i Nebî’de cemaatla kılmalarına çok önem vermekteydi.[9]

İsmail Hakkı Efendi mürşidinden öğrendiği gibi sükût hâlini muhafaza ederdi. Esasen tefekkür ve sükût Şiranlı Mustafa Efendinin adetiydi. İsmail Hakkı Efendi özellikle mensubu bulunduğu Nakşî yolunun toplu zikri olan hatm-ı hâcegândan önce uzun süren bir sükût hâliyle tefekküre dalardı.

Şurası bilinmelidir ki, sükût ile yapılan tefekkürden sonra zikir daha etkili olmaktadır. Sükûtun insana sağladığı bir diğer özellik de dilini tutmaya kendini alıştırmaktır. Hz. Peygamber^(sav) “Ya hayır söyle yâ da sus” buyurarak sükûtu tavsiye etmektedir. “Söz gümüş ise sükût altındır” ifadesini de bu anlamda değerlendirmek mümkündür. İsmail Hakkı Efendinin kişinin diline sahip olmasını öğütlediği mısraları şöyledir:

“Bu tarikat âleminden olmak istersen sûd-mend

Sen de bu hâlde olup halktan lisanın eyle bend

İşte budur acizanem hubb-ı fî’llah sana pend

Hayr-hakan-ı cihân simurg u anka olmuşuz.”

İsmail Hakkı Efendi yaratılışın özündeki hakikatı keşfetmek için zâhirden kurtulup bâtına yönelmek gerektiğini belirtmektedir. Böyle bir hâli elde eden insan Allah’ın yarattıklarındaki cemal nurunu görür. O bir şiirinde şöyle der:

“Katremizden hisse al bî-ka’r-ı deryâ olmuşuz

Cümle halka bir bakışla çeşm-i bînâ olmuşuz

Gerçi zâhirde lisân-ı nâs ile güftârımız

Ma’nâ yüzünden soyunup hep mu’arra olmuşuz.”

Özellikle ilk iki mısrada insanın Rabbine karşı fakrını/muhtaçlığını anlaması ve O’nun yarattıklarına Hak’kın nazarıyla bakarak ayrılıklara takılmamasına dikkat çekilmektedir.

“Gerçi zâhir lisân-ı nâs ile güftârımız/Ma’na yüzünden soyunup hep muarra olmuşuz” mısralarında sufinin zâhirde halkla bâtında Hak’la bir olma anlayışı vurgulanmaktadır.

İlk dönem mutasavvıflarından Bâyezîd-i Bistamî (ö.261/874) özünün Allah’la birlikteliğini şöyle ifade eder: “Otuz seneden beri Hak’la sohbet etmekteyim. Fakat halk benim kendileriyle sohbet ettiğimi zannediyorlar.”^[10] 

İsmail Hakkı Efendi diğer bir dörtlüğünde Halk içinde Hak’la beraberliğe şöyle işaret etmektedir:

“Çünkü kıtmir olalıdan bu kapıda bu hakir

Her işi sırr-ı ezelden bildim ve takdir-i Kadir

Ol sebepten işimiz cümleye tazim ü tekrimdir

Böylelikle halk içinde Hak’kı rana bulmuşuz.”

Yaratılışın özünde hakikat-ı Muhammediyye vardır. Ruhlar âleminde Allah^(cc) bu bağlılık için özümüzden söz aldı. Bu sebeple insanda her zaman ruhlar âleminde verilen o söze sadakat özlemi vardır.

İçinde bulunduğumuz âlemin alâkalarından kurtulmak suretiyle özdeki hakikat keşfedilmelidir. İsmail Hakkı Efendi bu durumu şu dörtlüğünde ifade etmektedir:

“Tâ ezelden olduğundan intisabım âlemin seyyidine

Düştüm aşkına gelelden bu anâsır bendine

Çok aradım yağladım yüz tutup Hakk’ın kendine

Âlem-i devrân içinde hubb-i Mevlâ bulmuşuz.”

Mevlânâ yaratılıştaki bu sırrı neyin dilinden şöyle anlatır: “Dinle neyden nasıl şikâyet ediyor, ayrılıkları (nasıl) anlatıyor. Özlem derdini anlatabilmem için ayrılıktan dilim dilim olmuş bir yürek isterim. Kendi aslından uzak kalan herkes, yine kavuşma zamanını arar.”[11] Yani her şey aslına özlem duyduğu gibi insanda özüne dönmek için hasret çeker.

Kişinin bu âleme inişinden sonra aslına duyduğu özlemini ancak zikir ile tatmin edebileceğine işaretle İsmail Hakkı Efendi şöyle der:

“Bilmediler zevkimi cümle ins ü cin ve melek

Derdine düştüm bana neler çektirdi felek

Hâl-i Hakkı bulmaya zikrin beyim dâim gerek

Zikr-i Hak seyr u sebakla ders-i yektâ bulmuşuz.”

Zikrin kalplerdeki öze dönüş özlemini gidererek huzura erdireceğine işaretle âyet-i kerimede şöyle buyrulmaktadır: “Kalpler ancak Allah’ın zikriyle tatmin olur/huzur bulur.” (Ra’d, 13/28) Her an Allah’ın huzurunda olduğunu hissederek hâl ve davranışını muhafaza etmek zikrin insana sağladığı bir haslettir.

İsmail Hakkı Efendi amellerin ihlâs ile yapılmasına çok önem verirdi. Dostlarına da böyle hareket etmelerini tavsiye ederek bu uygulamalarını adet haline getirmelerini öğütlerdi. Bu anlamda bir dörtlüğünde şöyle der:  

“Herkesin miktar-ı ihlâsınca fi’li eder zuhur

Sen çalış ol muhlisândan çıkmasın senden kusur

Gayrıda görsen hatayı setredip ondan al huzur

Bunu adet edinip bir dürr-i yektâ bulmuşuz.”

İhlâsın sufilerin manevî seyirlerindeki aşamalara göre dereceleri vardır. Ebu İsmail Abdullah el-Herevî (ö.481/1088) ihlâsı “ameli bütün karışımlardan arındırmaktır” şeklinde tanımlayarak bunun üç derecesi olduğunu ifade eder.

Birincisi, amelden ameli beğenmeyi ve arzuyu çıkarmaktır. İkincisi, bütün gücünü kullanarak amelini müşahededen kaçınmak ve amelini başarılı görmekten kurtulmaktır. Üçüncüsü, Allah’ın kulun basiretini nurlandırdığı tevfik nuruna sığınmaktır. Bu nurun aydınlığında amelin Allah’ın cömertliğinden meydana geldiği görülür.[12]

Yukarıda aktardığımız dörtlüğün üçüncü mısraında “Gayrıda görsen hatayı setredip ondan al huzur” denilerek hataların örtülmesi tavsiye edilmektedir. Dolayısıyla muhlis olanlar insanların hatalarını ifşa etmeye uğraşmamalı kendi amellerinin ihlâsını tamamlamaya gayret etmelidirler. Mevlânâ’nın bir öğüdünde ifade edildiği gibi sufi kusurları örtmede gece gibi olmalıdır.

İsmail Hakkı Efendi amellerin mâsivânın yani Allah’ın dışındaki her şeyin tasallutundan kurtarılmasına yönelik olarak bir şiirinde şöyle der:

“Gel beri gel mâsivâdan uzlet et

Ba’dehu Mevlâ ile var sohbet et.

Burada Allah’a yakınlıkla mâsivâdan kurtulmak arasında bir irtibat kurulmaktadır. Yani insan ne kadar mâsivâdan (Allah^(cc)’ın dışındaki şeyler) kurtulursa o kadar Allah^(cc)’a yakınlaşır. Yakınlaştıkça da Allah onun bütün azalarında hareket eden ruh olur.

Diğer bir değişle Allah^(cc)’ın zikri kişinin bütün vücuduna hakim olur. Eğer böyle olmazsa o zaman mâsivâ bedene hâkim olur. Hakikate uygun olan ise Allah^(cc)’ın zikrinin hâkimiyetidir. İsmail Hakkı Efendi salikin Allah^(cc)’a giden manevî yolcıluğunda mâsivâ kayıtlarının engel olduğuna dikkat çekerek şöyle der:

“Sivâ kaydından azâd olmaya sa’y eyle erkenden

Ki zira râh-ı ıtlak için mâni’dir kuyud ey dil.”

İsmail Hakkı Efendinin bugün çok tartışılan bir tasavvufî mesele olan râbıta için yaptığı özlü ve veciz tarifi vererek bu kısmı sonlandırmak istiyoruz:

“Râbıta, mürşidin eliyle müridin kalbinden geçirilip dergâh-ı izzete bağlanan haberleşme ipidir.”

Bu tarif pek çok şeyi açıklamaktadır. Mürşid-i kâmile yapılan râbıta ile mürid üstadının boyasıyla boyanıp girip (insibâğ) onun vasıtasıyla Hak’kın tecellilerine mazhar olur.