Alınan her nefeste gafletten uzak olmak, bilinçli olmak, her an Allah^(cc) ile olmak ve gaflete düşmemek anlamında bir terimdir. Nefes alıp verirken çıkan “he” sesi, sâlike gayb-ı hüviyeti, yani Allah^(cc)’ın zâtını hatırlatmalıdır.

Verilen her nefes bir hazinedir, ancak insanlar çoğunlukla bunun farkında değildirler. Verilen her nefes insanın değerli ömründen bir parça koparıp götürür ve yerine başka bir şey konamaz. Bu sebeple her anı şuurlu geçirmek gerekir. Huş der dem teriminin bir mânâsı da sâlikin içinde bulunduğu makam ve hâle riayet etmesidir.[28].

Hûş, akıl mânâsına gelir, dem ise nefes demektir. Hûş der dem, nefes alıp verişimiz esnasında uyanık olmak, gafletten korunmaktır. Nefesleri gafletten korumak, kalbi huzura kavuşturmak ve mutmain olmaktır.

Huzurla alınan her nefes, Allah^(cc) Teâlâ’nın Hayy isminin bir tecellisidir. Nefes alışverişlerinde, gafletten uzaklaşmak çok zor bir iştir. Bu yüzden sâlikin bir taraftan tevbe ve istiğfar ederek, gaflet hâllerinden temizlenmeye çalışması da seyr u sülûk için lüzumludur.

Bahâeddîn Nakşbend, bütün işlerin binası; nefesi yükseltmek ve bu suretle de maziyi hatırlamamak, istikbali düşünmeye fırsat bırakmamaktır, der.[29] Bu gerçeği Mehmet Akif Ersoy (ö.1355/1936) şu şekilde vecizleştirmektedir:

“Geçen geçmiştir artık ân-ı müstakbelse mübhemdir

Hayâtından nasîbin bil şu geçmek isteyen demdir”.[30]

Hucvirî (ö.465/1072), sûfînin vakitle yaşadığı deneyimi şu şekilde anlatır:

“Kul vakitle mazi ve müstakbel, geçmiş ve gelecek düşüncesinden bomboş bir hâle gelir. Çünkü Hak’tan onun kalbine gelen vârid, onun sırrını kendisinde cem’ hâline getirir. Bu noktaya erişebilmek ise zordur. [31]

Konuyla ilgili olarak Necmeddin Kübra (ö.618/1221) her nefesin giriş ve çıkışında, onu gafletten korumanın sâlik için lüzumlu olduğunu; fakat yine de kişinin gafletten dolayı her zaman istiğfar etmesi gerektiğini söylerken, Mevlânâ Saadeddin Kaşkârî (ö.860/1456) şu değerlendirmede bulunur: “Hûş der dem, yani bir nefesten diğer bir nefese geçişin gafletle değil, huzur ile olmalıdır.”[32]

Hayattan zevk alamayan, stres, keder, buhran ve tasadan kurtulamayan, çağımızın yalnızlık hastalığına giriftar olanlar, sûfîlerin ânı severek yaşamaya davet eden seslerine kulak vermelidirler. Zira Rabbi ile hoş olanın kaygısı olmaz.[33]        

Nazar ber kadem, hem harfi harfine, hem de sembolik olarak ayağa bakmak demektir. Kelime anlamının böyle olmasının sebebi, kişinin kendisine lazım olmayan şeyleri görmesinden kaçınmak ve böylece de dünyaya bağlanmamak içindir.

Sembolik olarak da, nefiste tevazu duygusu meydana getirmek ve hakiki maksada doğru yönelmiş olan bir algıyı yitirmemek içindir.[34] Buna göre zâhirî anlamı ile sâlikin lüzumsuz şeyler görüp gönlünün dağılmaması için yürürken önüne/ayağına bakması anla­mında kullanılan bu terimi, sûfînin yürürken gaflet içinde olmaması ve attığı adımları hayır yolunda atmak için bilinçli olması şeklinde yo­rumlayanlar da vardır.

Ahmed Kâsânî nazar ber kademin bâtınî mânâ­sını şöyle açıklamıştır: “Sûfî tasavvuf yolunda hangi makama ulaşmış ise kalben oraya nazar etmeli, böylece gaybet değil huzur ve sahv içinde ol­malıdır ki buna fark ba’de’l-cem’ de derler.” İlk dönem sûfîlerinden Ebû Muhammed Murta’îş (ö.328/940); “Sûfî, himmeti/nazarı ve düşüncesi ayağının yanında olan kişidir”[35] demiştir.

Hucvirî de bu sözün sûfînin bedenini neredeyse kalbi ve düşüncesi de oradadır, bu kişi gaybeti olmayan bir huzur ve cem’ul cem makamındadır, diye yorumlamıştır.[36]

Nazar ber kademin bir diğer mânâsı şudur: Sâlik nefis engelleri aşmada ve tasavvuf yolunda öyle hızlı ilerlemeli ki, gözünün ulaştığı son noktaya bir anda adımını atıp ulaşmalıdır. 

“Nazar ber kıdem” şeklinde okuyanların da bulunduğu bu terim, bir yandan da ezelî olan Allah^(cc)’ı düşünmek ve dünyanın fânî olduğunu bilmek diye yorumlanmaktadır. Bu terim bazı kaynaklarda “Nazar der kadem” şeklinde kaydedilmiş ise de mânâsı değişmemektedir.

Tasavvufî eğitimin erdirici yollarından biri de seyahattir. Vatanda yolculuk anlamına gelen bu terime yüklenen mânâlar şunlardır:

1. Sâlikin kötü huylardan iyi huylara, beşerî sıfatlardan melekî sıfatlara doğru sefer etmesi ve ahlâkını değiştirmesi.
2. Mürid olmak isteyen kişinin uygun bir şeyh bulmak gayesiyle yolculuk etmesi ve farklı şehirlerde dolaşması.
3. Sûfînin vatanda yani halvet odasında zikir ve müşahede ile meşgul olarak kalp gözünün açılması ve bu kalp gözüyle âlemi müşahede etmesi, âlemin ilginçliklerinde bu göz ile yolculuk etmesi.
4. Sûfînin kalben dünyevî düşüncelerden ve mâsivâdan Allah^(cc)’a doğru sefer etmesi.

Tasavvuf düşüncesinde kişinin durağan ve statik değil dinamik ve hareketli olması önemlidir. O nedenle yatan aslandan gezen tilki yeğdir denilmiştir. Dar çerçevede kalan kişilerin ufku çevresiyle sınırlıdır. Bu gerçeği Mevlânâ şöyle ifade eder:

“Ah! Bir ağaç yaprakları ve kanatlarıyla hareket edip dolaşabilseydi! Balta darbelerinden, testere acısından ağrı duymazdı!” [37]

Diğer yandan, İslâm kültüründe Müslümanların dinlerini yaşama ve yaşatma imkânı bulmadıkları zaman hicret etme geleneğine başvurması var olabilme mücadelesinin adıdır. Çünkü kayıtlardan kurtulmanın, mâsivâdan ilgiyi koparmanın ve ulvî gayelere râm olmanın esası yol oğlu olabilmektir. Zaten hayat da bir yolculuk değil mi?

Yolun sırrına vakıf olmak, yolun hakkını vermek menzile varmanın şartı değil mi? “Seyahat edin ki sıhhat bulasınız”, “Çok yaşayan değil çok gezen bilir”, “İşleyen demir ışıldar”, “Tebdil-i mekânda ferahlık vardır”, “Harekette bereket vardır” gibi sözler ile seyahatin bir ruh ve beden eğitimi olduğu vurgulanmıyor mu?

Mâneviyat erenleri yolculuk deyince, hac yapmayı, ilim meclislerine uğramayı, cihada katılmayı, sıla-i rahim yapmayı, haksızlığı önlemek için zorbaların karşısına çıkmayı, hâllerin inkişafını sağlamayı, mübarek yerleri ziyaret etmeyi, şeyhlerle görüşmeyi amaçlamışlardır.[38]

Bektaşî şairlerden Seher Abdal, bir müseddes-i mütekerririne;

“Yine seyyah oluban destime aldım teri

Yine ben azm-i diyâr etmeye kıldım seferi[39]

Beytiyle başlar ve âdeta başkalarının zaruret hâlinde çıktığı yolculuğa dervişlerin isteyerek çıktığını beyan eder. Meşhur sûfî Bişr-i Hafî, “Seyahat ediniz, çünkü su seyahat edince güzelleşir, durursa bozulur ve sararır.”[40] derken, Hallâc’ın öğrencisi Şiblî, “Sefere sefer denilmesi kişilerin huylarını ortaya çıkarmasından dolayıdır.”[41] tespitinde bulunur ki bu sözüyle, kişinin karakterinin ya alış-veriş ya da seyahatte belli olacağını beyan eden nebevî işarete vurgu yapmaktadır.

Sûfî şahsiyetlerin hayatını okuduğumuzda çoğunun yanlarında kemâle erecekleri, kendilerinden hakikati terennüm edebilecekleri, hayatın sırrına vakıf olabilecekleri bir mânâ erini bulabilmek için yıllarca ülke ülke dolaştıklarını görmekteyiz.

Tasavvuf yoluna girmek isteyen sâlikten yolun yaman ve çetin olduğunu bilmesi, yolculukta kendine kılavuz seçmesi istenir. Yoldan şaşmamak, çetin ve yaman merhaleleri aşmak için ruh kılavuzuna ihtiyaç vardır.

Herkesin ruhunun ikizini bulması, hâline giriftar olan ve kendisini dönüştürecek kıvama sahip bir motor gücünü bulması gerekir. Zira hakikat kulvarında yürümek isteyenlerin önünü yol haramîleri kesebilir. O nedenle rehberi iyi seçmek gerekir. Bu çerçevede Nakşbendîyyenin on bir esasından biri de sefer der vatan prensibidir.

Sefer der vatan, yani vatandayken yolculuk etmek, sûfî hayatının genel bir özelliği noktasından farklılığa işaret eder. Yeryüzünde zâhiri olarak yolculuk etmek, doğrusu bir ayna görevi görebilir ve içsel/bâtınî bir seyahate destek de olabilir. Ancak aynı zamanda esas maksadını yok etmeye ve kendi içinde bir amaç hâline gelmeye de müsaittir.

Bu noktada Nakşbendîler bâtınî yolculuğa, yani merkezinde kalbin bulunduğu kişinin içsel âlemindeki, kendi vatanındaki yolculuğa vurgu yaparlar.[42] Yûnus Emre kendi tecrübesini aktarırken şeyh edinmek için çıktığı yolculukta yukarı illere, Azerbaycan ve Kafkasya sınırlarına vardığından, Rum ile Şam’a uğradığından, gurbeti yaşadığından şöyle bahsetmektedir:

“Ben yürürem ilden ile dost soraram dilden dile

Gurbetde hâlüm kim bile gel gör beni ‘ışk n’eyledi.[43]

Gezdüm Urum’ıla Şam’ı yukaru illeri kamu

Çok istedüm bulımadum şöyle garîb bencileyin[44]

Gurbet ilinde yürürem dostı düşümde görürem

Uyanup Mecnûn oluram gel gör beni ‘ışk n’eyledi.[45]

Kayseri Tebriz ü Sivas Nahcuvan u Maraş Şirâz

Gönül sana Bağdâd yakın âlemlerde dîvândasın.[46]

İndük Rûm’ı kışladuk çok hayr u şer işledik

Uş bahâr geldi girü göçdük el-hamdüli’llâh.[47]

Tasavvuf yolunda hakikatlerin aramakla bulunamayacağını ama bulanların da arayanlar olduğu beyan edilir. Bu minvalde günümüz Cerrâhî şeyhlerinden İbrahim Fahreddin Şevki (Erenden) Efendi (ö.1386/1966) “Gezen, ere kavuşur; sebat eden, gezmeyen er olur.”[48] ifadesi ile bir gerçeğe temas etmektedir ki o da sûfîlerin ifadesiyle her kapı hiç kapı, bir kapı her kapıdır.

Yani nefsânî arzularına zor geldiği için mürşid beğenmeyen, egosunu tatmin için dergâh dergâh dolaşan insanların da bir mesafe alamayacakları ama şer’î esaslara râm olan, mânevî donanımı yüksek bulunan hakikat erlerinin rahle-i tedrisatında yetişenlerin, sebat edenlerin yol alacağı beyan edilir.

Seyahatle yerleşik hayatın kişiye özgü katkıları vardır. Zira yolculuk öğrenmeyi, ikâmet yaşamayı kolaylaştırır. Bir yerde sürekli oturmak kalbi katılaştırırken, sürekli dolaşmak da kalbi karıştırır.

Bedenin yolculuğu kadar ruhun seyr u seferi de önemlidir tasavvuf kültüründe. Attâr’ın Farsça destanı olan Mantıku’t-Tayr’ında gayet güzel bir biçimde simgeleştirdiği ruhun yolculuğu tasavvufta ayrı bir önem arz etmektedir.

Ruhun yolculuğu genellikle yedi durağı kat etmek suretiyle gerçekleşir.[49] Diğer birçok sûfî gibi Attâr da, yolun sonu diye görünen yere ulaşmanın, aslında yalnızca bir başlangıç olduğunu söyler. Çünkü Allah^(cc)’a yolculuk son bulduğunda, Allah^(cc)’ta yolculuk başlar. Allah^(cc), daima lâ mekân veya nâ-kûcâ-âbâd/yer olmayan yer’de bulunma özelliğiyle nitelenmiştir.

Kur’ân’da Rabb, “Arş’a istivâ eden” Bir olarak tanımlanır ve Arş’ının bütün evreni kuşattığı ifade edilir. Allah^(cc)’ın Arş’ı cennet, cehennem ve bunlarda bulunan her şeyin ötesindedir, yine de insana şahdamarından daha yakın olan Rabbimiz insan gönlünün derinliklerine yerleşir.

Şu hâlde rızâ-yı İlâhî’ye ulaşmada iki yol vardır: Birincisi Kaf dağına veya daha ötekilere doğru seyahat, diğeri ise insan ruhunun deryalarına seyahat. Kuşların Kaf dağına yolculuğunu Mantıku’t-Tayr’da bu derece etkili bir biçimde anlatan Attâr, Musîbetnâme isimli eserini ise sâliki kırk uzlet makamını aşarak kendi ruhsal derinliklerine götüren bu yolculuk üzerine kurmuştur.

Her iki yöntem de meşrudur. Birisi, ilâhî nurun her şeye nüfuz ettiği ve parlaklığı sayesinde her şeyin görünür hâle geldiği ilâhî mehabetin yüceliklerine yükselmek; diğeri ise bütün sözcüklerin ifadede başarısız kaldığı, ruhun Tanrı’nın engin deryasına dalarak, derin bir vecd içinde kendisini kaybettiği karanlık derinliklere inmektir. [50]

Bâtıldan Hakk’a, yanlıştan doğruya, kötülükten iyiliğe, noksanlıktan kemâle, zulümden adalete, yanlıştan doğruya ve ataletten gayrete koyulmanın adıdır yolculuk aslında. [51]

Zâhirde halk ile esasta Hak ile bulunmak. Toplum içinde yalnızlık anlamına gelen bu terim sûfînin bir köşeye çekilmeyip halk arasına karışmasını, ancak bedenen halk arasında iken kalben onlardan ayrı, yalnız ve Allah^(cc) ile birlikte olmasını ifade etmektedir. 

Evliya Kebir’in bu terimi izah ederken şöyle dediği nakledilir:

“Zikre devam eden kişi onun vecd ve istiğrakı ile öyle bir mertebeye ulaşır ki, zikir kalbini kuşattığı için pazara girse bile hiçbir ses duymaz”.

Ubeydullah Ahrâr da zikre kendini veren sâliklerin beş altı gün bu hâli yaşadıklarını ve bu süre içinde halkın ses ve gürültülerini zikir olarak işittiklerini ilave etmiştir. Ahmed Kâsânî’ye göre halvet der encümenin bâtınî mânâsı, kesrette vahdeti müşahede etmektir. Kudsî bir hadisteki:

“Her kim benim velî kullarımdan birisine düşmanlık ederse, ben ona harp açarım. Kulum, kendisine farz kıldığım şeylerden daha sevimli bir şeyle bana yaklaşmamıştır. Kulum bana devamlı nafile ibadetleri ile yaklaşır, bunun sonucunda ben onu severim. Bir kere onu sevdim mi, ben onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli ve yürüyen ayağı olurum. Eğer benden bir şey isterse onu verir, bana sığınırsa muhakkak onu himaye ederim.”[52]

İfadelerinde halvet der encümen prensibinin anlatıldığı söylenir. Bu yönüyle halvet der encümen yani halk içinde Hak ile olmak yeni ve orta dereceli sûfîlerin değil, tasavvufî eğitimin sonuna ulaşmış kişilerin ulaşabileceği bir makamdır.

Halk içinde Hak ile olmak, sûfînin dünyevî bir iş ile meşgul olarak sıradan bir insan gibi yaşamasını ve bu sayede mânevî hâlini halktan gizlemesini esas alan bir prensip olup tasavvuftaki melâmet düşüncesinden gelmektedir.

Halvet der encümen, yani toplum içindeyken uzlette olmak; bir çeşit müptelalığa ve hatta paradoksal olarak gösterişe varıp yozlaşabilecek olan, toplumdan devamlı ve fiziksel olarak çekilmek suretiyle inzivayı kabul etmeyen bir usûldür.

Allah^(cc) ile yalnız kalmanın doğrusu, cemiyet içinde olanıdır; çünkü İslâm ideali hem dışsal bir faaliyetin, hem de içsel bir huzurun birleşimini gerektirir ve garanti eder.[53] Bu bağlamda Nakşbendîler, sık sık Kur’ân’ın şu ifadesine atıfta bulunurlar: “O adamlar ki ne ticaret, ne alışveriş onları Allah^(cc)’ı anmaktan alıkoyamaz.”[54]

Bundan başka, günümüz insanının bir diğer sorunu da kalabalıklar arasındaki yalnızlıktır. Kuşkusuz kalabalıklar arasındaki yalnızlık, Nakşbendîlerin “halvet der encümen” dedikleri şeyden farklıdır. Bugününün insanı kalabalık arasında bulunduğu halde selâm vermeye, kelâm etmeye, yüz yüze görüşmeye, giderek hasret kalmaktadır.[55]

Şu bir gerçek ki, gök kubbede bâkî kalan hoş bir seda, insan olmanın sırrı bir yaraya merhem olmaktır. Gayemiz, dertlilerin dermanı, gönüllerin şifası, kimsesizlerin kimsesi, gariplerin sedası ve yaratılmışların hizmetkârı olmalıdır.

Hizmet; diğerkâmlık, fedakârlık, azim ve iştiyakın ürünüdür. Hizmetin bedeli candır, maldır ve emektir. Zira tarih boyunca başta peygamberler olmak üzere insanlığa ışık tutanlar, halka hizmeti Hakk’a kulluk bilmişler, çileyi rahmet yükü olarak omuzlamışlardır. Onlar için şu müjde yetmektedir: “Bir topluluğun efendisi, o topluluğa hizmet edendir.”

Hizmet erbabı olmak, sağında ve solunda kim var diye bakınmak değil, Hakk’ın rızasını güdüp samimiyet testinde başarılı olmaktır. Böylesi şahsiyetler, Hak bildiği yolda yalnız da kalsa görevinin bilincindedir. Dolayısıyla hizmet yükünü omuzlayan kişinin uyanık olması gerekir. Bu durumu Mevlânâ şu ifadesi ile dile getirmektedir: “Uyanık insan dertli insandır.”

Bir hadis-i şerif’te; “Halka su dağıtan kimse suyu en son içer.”[56] buyurulmuştur. Peygamber Efendimiz bu veciz sözlerini bir sefer sırasında söylemiştir. Uzun yolculuk esnasında Müslümanlar hem iyice yorulurlar hem de içecek suları tükenir. Haris bin Rib’î, yorgunluğuna rağmen Resûlullah^(sav)a hizmette kusur etmemeye çalışır.

Müslümanlar susuzluktan iyice bunalınca, Peygamber^(sav) içinde birazcık su kalmış olan küçük matarasını ister. İşte o anda Resûlullâh^(sav)’ın mucizelerinden biri gerçekleşir. Ebû Katâde’nin tuttuğu bardağa mübarek elleriyle matarasından su doldurmaya, Ebû Katâde de sahâbîlere dağıtmaya başlar. Sahâbîler kana kana içerler. En sona Allah’ın Resûlü ile Ebû Katâde kalır.

Resûlullah^(sav) bardağı doldurduktan sonra Ebû Katâde’ye; “İç!” der. Fakat Ebû Katâde, Efendimizden önce içmek istemez; “Sen içmedikçe ben içemem yâ Resûlallâh!” der. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem^(sav); “Halka su dağıtan kimse, suyu en son içer.” buyurur. Neticede Ebû Katâde bu emre boyun eğip suyu içer, son olarak da Allah Resûlü^(sav) içer.[57]

Halvet ve uzletle başlayan tasavvufî eğitimin hedefi, sülûkun çeşitli aşamalarından geçtikten sonra insanı, karşılıksız hizmetin eşiğine getirmektedir. Bu devreye tasavvufta celvet devresi denmektedir. Celvet bütün tarikatların esasıdır. Celvet halk içinde olmak, halka hizmet hâlinde bulunmak demektir.

Bu hizmetin peygamberlerde olduğu gibi Allah^(cc) rızası uğrunda yürüyebilmesini sağlayabilmek için halvet-uzlet ve sülûkun onca zorluklarına katlanıyoruz. Gaye, insana hizmettir; ama bunun Allah^(cc)’ın istediği şekilde yürümesi için bir eğitim gerekmektedir. İşte tasavvuf, bu eğitimi veren müessese oluyor. Bu minvalde Marûf Kerhî diyor ki:

“Dâvud Tâî’nin sohbetinde bulunanlardan biri bana, sakın ameli terk etmeyesin, çünkü amel seni Mevlâ’nın rızâsına yaklaştırır, dedi. Ben; amelden kastın nedir, diye sordum. Bana şu cevabı verdi: Devamlı olarak Rabbine itaat hâlinde olmak, Müslümanlara hizmet ve nasihatte bulunmak.”[58]

Müslümanlara hizmet, seyr ilallahta büyük ve önemli bir iştir. Çünkü hizmet, kalbe alçakgönüllülüğü aşılar. Müminlere karşı şefkati artırır. İhvana hizmet etmeye alışmayan kimse ile müminlere karşı alçakgönüllü olma arasında kesif bir perde vardır.[59] Hizmete gönlü seferber etmenin örneği olarak, sûfî gelenekte anlatılan şu öykü şayan-ı dikkattir:

“Bir şeyh hastalıktan daha yeni kurtulmuştu. Kış mevsimiydi, bu nedenle onun dervişi daima şeyhin sabah namazı abdesti için suyu ısıtmak üzere erkenden kalkardı. Bir sabah derviş uyandı ve üstadının çoktan uyanmış olduğunu gördü. Bir su ibriğini kaptı ve sıkıca göğsüne bastırdı. Suyu dökmeye başladığı zaman, su şeyhin ellerini yaktı. Şaşıran şeyh sevgili dervişine sordu; “Nerede kaynattın bunu?” Derviş cevap verdi: “Gönlümün ateşinde.”[60]

Karşılık beklemeden yardımcı olmak anlamındaki hizmetin tasavvuf kültürü için önemli bir yeri vardır. Horasan tasavvufun fütüvvet neşesini benimseyen Nakşbendîlikte hizmet konusu tasavvufî eğitimin usûllerinden biri olarak önem arz etmektedir.

Kaynaklarda sûfîlerin dört tür hizmetinden bahsedilmektedir: Halka hizmetleri, hayvanlara hizmetleri, müridlerin şeyhe hizmeti, şeyhin müridlerine hizmeti.

Sûfî geleneğinde müridin, şeyhin cemaatine resmen kabul edilebilmesinden önce genellikle üç yıl hizmette bulunması gereklidir; bir yılı halka hizmet, bir yıl Hakk’a hizmet, bir yılı da kendi kalbini müşahede içindir.

Mevki, makam, bilgi ve mansıp bakımından üst konumda bulunan müridlerine kimi meşâyih, ağır, katlanılması ve kabullenilmesi zor görevler yüklemek, bayağı işlere giriftar kılmak suretiyle hem kibir ve gururlarını kırmak hem de nefsânî arzularının önüne geçmelerini sağlamak istemişlerdir.

Bir zamanlar üst düzey bir memur olan Şiblî, sonunda “Kendimi Allah^(cc)’ın mahlûkatının en âdisi sayıyorum.” dediği bir noktaya gelmiş ve ancak bu sözlerden sonra Cüneyd tarafından kabul edilmiştir. Bu tutumu gayet iyi canlandıran bir hikâye de on ikinci yüzyılda Mecdüddîn-i Bağdadî hakkında anlatılır:

“Şeyh onu önce abdest işleriyle ilgili hizmetlerle görevlendirir. Doktor olan annesi bu durumu işitir – şeyh de doktordur – ve şeyhe bir kimse ile şöyle bir temenni iletir: Oğlum Mecdüddin nazik bir insandır, görev olarak verdiğiniz bu iş çok tuhaftır. Eğer şeyh müsaade buyururlarsa ben o hizmetleri görmek için on tane Türk delikanlı gönderirim. Yeter ki oğlumu başka bir hizmete versinler.

Şeyh şöyle buyurur: “Ona şöyle deyiniz. Tıp ilmini bilen bir kişi olarak bu sözün sizden sadır olması tuhaf bir şeydir. Oğlunuz ateşli bir hastalıktan acı çekse ona ait olan bir ilacı bir başka delikanlıya versem, oğlunuz sıhhat bulur mu?”[61]

İbrahim b. Edhem ile İmâm-ı Azam hakkında anlatılan şu öykü, kulun her şeyden önce Allah^(cc)’ın dinine hizmet etmesi gerektiğini ifade etmektedir:

“Üzerinde yamalı bir yün elbise ve aba bulunan İbrahim b. Edhem Ebu Hanife’nin^(ra) yanına gelir. İmâm-ı Azam’ın sohbetinde bulunanlar, ona istihfafla bakarlar. Bunun üzerine İmâm-ı Azam, “Gelen efendimiz İbrahim b. Edhem değil midir?” deyince, yanında bulunan talebeler; “Müslümanların imamı olan bir zâtın dilinde böyle alaylı ifadeler bulunmaz, bu zât bu efendiliği ne ile buldu ki?” derler.

İmâm-ı Azam der ki: “Sürekli olarak hizmet etmekle efendi oldu. Biz kendi hizmet ve işimizle meşgul olduk, o ise Allah^(cc)’a hizmet işi ile meşgul oldu ve böylece efendimiz oldu!”[62]

Peygamberlerin hayatında da iki önemli özellik daima ön plana çıkmaktadır: İnsana hizmetin esas olması ve insanlığın bir bütün olarak düşünülmesi.[63]

Bahâeddîn Nakşbend müridlik döneminde şeyhinin tavsiyesi ile bir süre hayvanlara hizmet etmiş, onların bakımı, tımarı, hastalarının tedavisi gibi görevleri üstlenmiştir. Yollardaki köpek­lere de bu şekilde yardımcı olur. Hayvanların da Allah^(cc)’ın mahlûku olduğunu ve onların üzerinde rubûbiyyet nazarının bulunduğunu dü­şünerek bu hizmetleri îfâ eder.

Bir dostu evine misafir olunca ona her türlü hizmeti yaptığı gibi, binek hayvanına da gereken alâkayı gösterir­. Bu konuda Ali Râmîtenî’nin “Dostumun gelmesine vasıta olan bu hayvandır.” diyerek dostundan önce binek hayvanının bakımı ve gıdasıyla meşgul olduğu söylenir.

Ahmed Kâsânî de müridlerine tavsiyelerde bulunurken, hizmette insanlar arasında ayrım gözetmedikleri gibi, insan ile hayvan arasında da ayrım yapmamalarını söyler.

Şeyhini ziyaret etmek müridin bir diğer görevidir; çünkü başka yerde bulamayacağı şeyi onda bulur. Bir şeyhe hizmet etmek, bu, “Cüneyd’in abdesthanesini otuz yıl temizlemek” olsa bile, mürid için en yüksek onurdur. İleri gelen şeyhlerden biriyle karşılaşmak bile, insana yüksek bir mevki sağlar.[64] Tasavvuf ehlince hizmet, genel bir âdâbdır. Onlar demişlerdir ki:

“Şeyhlerimizden biri, seksen yaşında olduğu ve biz de henüz yeni ilme başladığımız halde ayakkabılarımızı bize o düzeltirdi. Onun bu davranışının, hizmete alışmamız ve insanların hepsine alçakgönüllü olmamız üzerinde müspet yönde büyük etkisi olmuştur.

Allah^(cc) için hizmet, tabiatı itibariyle ancak Allah^(cc)’a ve ahirete iman eden, aziz ve zelil kılanın kesinlikle Allah^(cc) olduğunu bilen, Allah^(cc) için tevazû göstereni Allah^(cc)’ın yükselteceğinin, ihvana hizmetten dolayı Allah^(cc)’ın kişiye sevap vereceğinin şuurunda olan kişi yapabilir.”[65]

Samimiyetle yapılan hizmetin insana uzun süre ibadet ile elde etti­ğinden daha fazla mânevî mertebeler kazandıracağı kabul edilmektedir. Ubeydullah Ahrâr bu konuda şöyle der:

“Zamanın gereği ne ise onunla meşgul olmak gerekir. Zikir ve murakabe, bir Müslüman’ı rahatlatacak olan hizmet bulunmadığı zaman yapılır. Bir insanın gönlünü kazanma­ya vesile olacak olan hizmet, zikir ve murakabeden daha önde gelir.

Ba­zıları nafile ibadetle meşgul olmak hizmetten daha önemlidir zanneder­ler. Hizmetin semeresi gönüllerde muhabbet ve huzurdur. ‘Kalpler, kendisine iyilik eden kişiye sevgi duyan bir yapıda yaratılmıştır.’ sözü bunu açıklamaktadır. Nafilelerin neticeleri, müminlerin sevgisinin ne­ticeleriyle asla bir olamaz… Ben bu yolu sûfîlerin kitaplarından öğren­medim, halka hizmetle elde ettim.”

Ahmed Kâsânî de hizmetin öne­mini ve faydasını şöyle ifade etmiştir:

“Dünya hizmet yeridir, ahiret ise kurbet yani Allah^(cc)’a yakınlık yeri. Kurbet, hizmet nispetinde olacak­tır. Bazı şeyhlerin müridlerini tuvalet temizliği gibi zor ve nefse ağır gelecek hizmetlerle görevlendirmesi, onların kibir, gurur ve kendini beğenme/ucb gibi kötü huylardan arınmasını sağlamak için bir tasavvufî eğitim metodu olarak kullanılmıştır.[66]

Özetle kişi, bütün halkı hizmet edilenler kendisini de hizmetçiler de­recesine indirdi mi, halka hizmette başarılı olabilir. (Kendisi hadim, halk mahdum olmalıdır.) Yani insanlar arasında fark gözetmeden herkese hizmet eder, herkesi kendinden daha iyi olarak görür, herkese hizmet etmeyi kendine görev bilir, bu hizmet sebebiyle kendisi­nin başkalarından daha üstün olmadığı kanaatini taşır. Çünkü bu, büyük bir hüsran, açık bir ayıp, fahiş bir aldanış ve bu zamanda de­vası bulunmayan bir derttir.[67]

Kelime olarak zikretme, hatırlama anlamına gelen bu terim, sâlikin murakabeye ulaştıktan sonra uyguladığı nefy u isbat zikridir. Her gün belli sayıda yapılır. Zâkir, gözlerini yumar, ağzını kapatır, dişlerini birbirine kenetleyip dilini damağına yapıştırır. Nefesini tutup, dili hareket etmeksizin kalbiyle zikredecek şekilde illallah lafzını kalbine vurdurur.

Hararet, bütün vücuduna başını hareket ettirerek yayılır. Kalbinden bütün fânîleri çıkarıp onlara fenâ nazarıyla; Bâkî olana da bekâ nazarıyla bakar. Bu şekilde yirmi bir veya yirmi üç kez söyledikten sonra “Muhammedun Resûlullâh^(sav)” der. Bu esnada maksudundan başkasını düşünmez.[68]

Zira nefy ü isbatta mürid, zâhiren nefes verirken bâtındaki hatarâtı da nefyetmektedir.[69] Bahâeddîn Nakşbend’in ilm-i ledünnün kapısı olarak nitelendirdiği yâd kerd ile Yoga’daki[70] bu nefes egzersizinin neticeleri arasındaki benzerlik dikkat çekicidir.

Soluk alıp verme, kişinin istemli ya da istem dışı gerçekleştirdiği yegâne işlemdir. Soluk alıp vermeyi kontrol altında tutmak, Yoga’da zihni denetlemenin ön hazırlığı olup, bu da prana enerjisine ulaşmanın ilk adımıdır.[71]

Kişi, arzu ettiği gibi nefes alabilir ya da nefesini bilmezden gelebilir. Bu durumda beden, nefesi kendi başına almaya başlar. Nefes alma işlemi, refleks hâlinde gerçekleşir. Beden, nefes almadan işlevini yapamayacağı için nefesi bilinçli olarak denetlemeyi bıraktığımızda zihnin bilinçsiz bir kısmı çalışmaya başlayarak bizim için nefes alır. Bu görevi beynin alt bölümleri yerine getirmektedir.

Kişi, nefesini denetlemeyi bıraktığında nefes alma işlemi beynin ilkel kısımlarının denetimine girecek, ardından fazla farkında olmadığımız bu duygu, düşünce ve hislerin bulunduğu bilinçsiz zihin devreye girecek, başka bir ifadeyle nefes denetlenmediğinde nefes rast gele ve düzensiz hâle gelecektir.[72] Dolayısıyla yâd kerddeki uygulama, sâlikin vukûf-ı kalbîyi gerçekleştirmesinde önemli bir adımdır.[73]

Geri dönüş veya başka bir makama dönüş anlamına gelen bu terim, nefesi tutarak kalp ile birkaç kez yapılan kelime-i tevhid zikrinden sonra nefesi salarak dil ile “İlâhî ente maksudî ve rızake matlubî” (Allah’ım! Maksadım sensin ve isteğim senin rızandır.) cümlesini söylemeyi ifade eder.

Bu cümle sayesinde kalbe gelebilecek olan iyi ve kötü tüm düşüncelerin/havâtırın silindiği söylenir. Kalbe gelen havâtır bu cümle ile geri döndüğü ya da sûfî kalb ile kelime-i tevhid zikrinden sesli ve farklı bir zikre döndüğü için bâz geşt diye adlandırılmış olmalıdır.

Yeni müridlerin bu cümleyi önceleri taklidi olarak söyledikleri ve zamanla hakikatine erdikleri ifade edilir.[74]

Koruma, muhafaza etme anlamındaki bu terim, kalbin dünyevî düşüncelerden korunmasını ifade eder. Nefesi tutarak yapılan kelime-i tevhid zikrinin gayesi de aynıdır.

Ubeydullah Ahrâr’a göre nigâh daşt, “ilâhî ente maksudi…” cümlesiyle Hakk’a dönen sâlikin bu dönüş ve yöneliş hâlini muhafaza etmesidir. Bu terim bazı kaynaklarda nigeh daşt şeklinde kaydedilmiş ise de mânâsı aynıdır.[75]

Hatırında tutma, anma anlamına gelen bu terim, daha önce zikredilen üç terimin gayesi olup Allah^(cc)’ı hatırlama hâlinin daimi olmasını ifade eder.

Buna müşahede ve gaybetsiz huzur da denir. Ubeydullah Ahrâr’a göre yâd daşt, nigâh daşt’ın derinlemesine yapılmasıdır.[76]