Bazı Görüşleri

Mustafa Takî Efendi bugünkü demokrasi kavramının içerdiği anlamla örtüşen meşrutiyetin savunucularındandır. Ona göre meşrutiyet halkın tümü veya bir kısmının seçerek oluşturduğu anayasal parlemento/meclis idaresidir. Onun meşrutiyet nizamından anladığı; herkesin hakkı söyleyebilmesi, devlet işlerini düzelme ve düzenleme hakkına sahip olması ve yönetimin istişare ile gerçekleşmesidir.

İşte o, meşrutiyetin bu yönlerini kurtuluşun işareti olarak görmektedir. Çünkü o yaşadığı dönemdeki Osmanlı yönetim şeklini istibdad olarak değerlendirmektedir. İstibdad rejimi devlet yöneticilerinin her istediğini yapması, bu uygulamalara hiç kimsenin ses çıkaramaması ve âdeta hesap sorulamaz konuma gelmeleridir.

II. Abdulhamid (1876-1908) yönetiminin istibdadı benimsediğini ve halkta güvenin yitirildiğini söyleyerek meşrutiyetin ilanıyla birlikte artık herkesin konumuna göre hakkı söylemesi gerektiğini belirtmektedir.[8] O, çöküşün önemli sebeplerinden biri olarak kabul ettiği baskıcı yönetimin (istibdad) Kırk Hadis adlı eserinde ilk sırada naklettiği hadiste Hz. Peygamber^(sav) tarafından reddedildiğini söylemektedir:

“Benden sonra birtakım yöneticiler (imamlar) gelecek ki, onların sözleri reddedilmez. Onlar maymunlar gibi ateşe (Cehenneme) yuvarlanırlar.”[9]

Milletvekili olarak yasama ve yürütme görevlerine talip olanların veya bu göreve getirilenlerin bilge şahsiyetler olmalarını, dinî ilimleri özellikle usûl-i fıkhı iyi bilmeleri, tarih, coğrafya, fen, siyaset ve diğer bazı dallarda bilgili olması gerektiğini belirtmektedir.

Çünkü dönemin şartlarına göre yasama bu kaynaklara dayalı bir bilgi donanımını gerekli kılmaktadır.[10] Ayrıca yöneticilerin yaptıkları işlerde şeffaf ve hesap verilebilir bir şekilde davranmalarına dikkat çekmektedir. Siyasetçi halkın içine girmeli ve onların dertleriyle hem-dert olmalıdır.[11]

Ona göre kişiler işlerini ilmin kılavuzluğuyla yapmalıdırlar. Maddî ve mânevî kurtuluşun yolu ilim elde etmekten ve ona göre amel yapmaktan geçer. Cahillik aydınlığı karanlık, karanlığı da aydınlık olarak gösterir.[12] 

Aslında Takî Efendi esas sorumluluğun halkta olduğuna işaret ederek onların önce kendilerini ıslah edip sonra doğru kişileri seçip meclise göndermeleri hâlinde bu sorun çözülecektir. Halkın bu sorumluluğuna işaretle Hz. Pegamber^(sav) şöyle buyurmaktadır: “Sizler nasıl olursanız öyle idare edilirsiniz.”[13]

Yönetimde istişarenin önemine dikkat çeken Takî Efendi, bu konuda müsteşar/danışmanın önemli rolü olduğunu ifade eder. Ona göre danışman hakkı ifadede tereddüt etmemeli, kendisinin bilgisine başvurulan konularda doğrusu neyse onu söylemelidir.

Müsteşar/danışman işini iyi niyet, saygı ve güvenle yapmalıdır. Hz. Peygamber^(sav) müsteşar/danışmanın nasıl bir insan olması gerektiğini şöyle açıklar: “Müsteşar/danışman güvenilen kimsedir. Kendisine bir şey danışıldığında kendi işiymiş gibi görüş bildirsin.”[14]

Mustafa Takî Efendi Kur’an-ı Kerim ve sünnete uymada dikkatli idi. Ona göre bu iki kaynağa bağlı kalmak kaydıyla Müslümanlar yeniliklere ve gelişmelere açık olmalıdır. Taklidde ölçülü olmaya riayet edilmelidir. Körü körüne taklidin bizi geri bıraktığını düşünen Takî Efendi bu doğrultuda şöyle der:

“Her gördüğümüzü ve duyduğumuzu körü körüne taklit etmemizin acı sonuçlarını yaşamaktayız. Ayağımızı yorganımıza göre uzatmalıyız. İşlerimizi Kur’ân’a göre yapalım, hatta öyle yapalım ki bizim hâlimize başkaları imrensinler. Sanayimizi kurup ürün ithaline bir son verelim. Paramızı israf etmeyip vatan savunmasına harcayalım.”[15]

Mustafa Takî Efendi‘nin tasavvufî görüşleri onun bu alanda ne kadar derin bir vukufiyete sahip olduğunu göstermektedir. Ona göre Hz. Peygamber^(sav)’e, Allah^(cc) tarafından bütün mânevî makamlar yaşatılarak tecrübe ettirilmiştir. Onun tespitinde işaret edilen mânevî makamlar, sırasıylsa irade, mahabbet, marifet, tevhid, tefrid, fenâ, bekâ, ittisaf ve ittihaddır.

Mustafa Takî Efendi, İsra ve Mirac hadisesini zikredilen bu durumun bir göstergesi olarak takdim etmektedir.[16] Ona göre Hz. Peygamber^(sav)’in miraca çıkarılış sebeplerinden biri Allah^(cc)’ın sonsuz merhametini elçisine göstermektir. O, Hz. Peygamber^(sav)’in Mirac hadisesinin uyku ve uyanıklık hâli arasındayken ruhen bir defa değil çok kez gerçekleştiğini ifade etmektedir. Ancak Hz. Peygamber^(sav)’in bu semâya yükselişleri mekândan münezzehtir.[17]

Ahlâk konusu Mustafa Takî Efendi’nin hassasiyetle üzerinde durduğu hususlardan biridir. Ona göre ahlâkı güzelleştirmek veya diğer bir değişle güzel ahlâk sahibi olmak gerekir. Ahlâk itidal üzere olmayı lüzumlu kılar. Zikredilen bu genel çerçeveye uygun davranıldığı zaman kimse bir başkasının hukukunu çiğnemez. Böylece toplumda huzur ortamı sağlanmış olur. Dolayısıyla ahlâkî hususlarda ifrat ve tefrite düşülmemelidir.[18]  

Mustafa Takî’ye göre dünya âhiretin tarlasıdır. Bu sebeple dünyevî işler ihmal edilmemelidir. Çünkü insanın halife olmasının gayesi dünyayı imar etmektir. Dünyasını ihmal eden Allah^(cc)’a hakkıyla kul olma, içinde yaşadığı mekânı ve kendisine verilen nimetleri tanıma, âhireti anlama konularında zaafiyete düşer.[19]